Azerbaycan’ın gururu olan seçkin bilim adamı Lütfi Zade’nin adı dünya bilim tarihine altın harflerle kazınmıştır. Lütfi Zade’nin ilmî buluşları ve ilmî fikirleri, insanlığın gelişmesine, insanların rahatına, esenlik durumunun iyileştirilmesine hizmet eden ilmî fikir ve keşiflerdir. Tüm dünyada, özellikle anavatanı Azerbaycan’da, L. Zadeh’e büyük önem verilmektedir.
Şubat 2011’de Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in emriyle dünyaca ünlü bilim adamına teknolojilerin geliştirilmesine ve kültürlerarası diyalogun kurulmasına katkılarından dolayı “Dostluk” Nişanı verilmesi tesadüf değildir. 90. yıl dönümü ile bağlantılı olarak bir dizi üst düzey etkinlik düzenlendi.
Ayrıca, “Modern bilimin aydınlığı” (yazarlar – Farhad Taghiyev, Shamkhalil Mammadov), “Dünya dahiler olmadan yaşayamaz” (yazar – Mohbeddin Samad), “Uzak ve yakın Lütfi Zade” (yaratıcı yönetmen – Ogtay Babazade) kitapları ) Lütfi Zade hakkında yazılmıştır. , senarist — Mohbeddin Samad), bir belgesel film çekilmiş, Lütfi Zade’nin mirası ve Yapay Zeka Derneği, Lütfi Zade’nin Uluslararası Modern Bilimler Akademisi kurulmuştur.
L.Zade ise vatanını ve insanlarını çok seviyor. “Azeri olduğumu hiçbir zaman saklamadım, aksine bununla gurur duydum” diyerek milletine ne kadar bağlı olduğunu bir kez daha gösterdi.
Yaşam ve kariyer yolu
Yapay zeka alanında bulanık mantık teorisinin yaratıcısı olarak dünyaca ünlü olan Lütfi Zade (Lutfali Rahim oğlu Alasgarzade), 4 Şubat 1921’de Bakü’de doğdu.
Babası aslen Erdebilli olan Güney Azerbaycanlı Rahim Alaskerzade ve annesi Rusya’dan Yahudi bir anne olan Fanya Koriman bir çocuk doktoruydu. İlköğrenimini Bakü’de 16 No’lu ortaokulda aldı. Annesi Lütfi ile ilgili bir röportajında şunları söyledi: “Lütfi 5 yaşına girdiği gün akrabalarımız geldi ve onu tebrik etmek istediler. Ama bütün konukların onun yüzünden geldiğini fark etmemiş gibiydi, köşeye çekilip kitap okumaya devam etti.”
1932’de Sovyetler Birliği, İran’ın Azerbaycan vatandaşları hakkında bir karar aldı. Karara göre Sovyetler Birliği vatandaşlığını kabul etmeleri, aksi halde ülkeyi terk etmeleri gerekiyordu. Bu nedenle Rahim Alaskarzade, 1932 yılında ailesiyle birlikte İran’a taşındı.
Lütfi Zadeh orta öğrenimine Tahran’da bir Amerikan eğitim kurumu olan “Alborz” Koleji’nde devam etti. O dönemi röportajlarında ve notlarında hatırlıyor: “Alborz”da okurken Sovyet ve Amerikan okulları arasında çok büyük bir fark gördüm.
Bu okulda ilk kez Amerikan halkı, Amerikan bilimi ve kültürü hakkında bilgi edindim. Orada bilimin gelişmesi için yaratılan koşullar, okul yıllarımdan itibaren beni Amerika’ya çekti.” Orta öğrenimini başarıyla tamamlayan Zade, Tahran Üniversitesi Elektrik Mühendisliği Fakültesi’ne girdi.
Üniversiteden mezun olduktan sonra, L. Zadeh, İran’da konuşlu Amerikan birlikleri için inşaat malzemeleri tedarikçisi olarak çalışan babasıyla bir süre çalıştı.
Temmuz 1944’te çocukluk hayalini gerçekleştirerek Amerika Birleşik Devletleri’ne taşındı ve Eylül ayında Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’ne girdi. 1946 yılında bu yüksek öğretim kurumundan mezun oldu ve yüksek lisans derecesi aldı.
Bilgi için Amerikalıların adını ve soyadını telaffuz etmesi zordu. Bu yüzden Lotfi.A.Zadeh dediler. Bilimsel çalışmalarını ve makalelerini bu isim altında yazdığı için dünyada Lütfi Zade olarak tanınmaktadır.
Ardından Columbia Üniversitesi’nde yüksek lisans okuluna girdi ve 1949’da tezini savunduktan sonra mühendislik bölümünde asistan olarak çalışmaya başladı. Doktora derecesini bu yüksek öğretim kurumunda felsefi bilimler alanında aldı.
1952’de C. Ragassini ile birlikte Wiener’in ekstrapolasyon teorisinin ilginç bir genellemesini önerdi. Aynı yıl kesikli sistemler için Z-dönüşüm yöntemi (Zade kelimesinin baş harfi) üzerinde çalışmaktadır.
Ayrık ve sayısal kontrol, bilgi ve iletişim sistemlerinin temelini oluşturan bir yöntemdir. Zaten 1957’de Columbia Üniversitesi’nde elektrik mühendisliği alanında profesör oldu ve ünlü bilim adamı Norbert Wiener’in tavsiyesi üzerine Kaliforniya’ya taşındı.
1959 yılında Berkeley Üniversitesi’nde profesör olarak göreve başladı ve 1963’te “Elektrik Mühendisliği ve Bilgisayar Bilimleri” bölümünün başkanlığını yaptı. Şu anda, L.Zadeh, o üniversitedeki “Soft Computing” Enstitüsü’nde ömür boyu profesör ve yönetici olarak çalışmaktadır.
Paralel olarak, kendi adını taşıyan bilgi teknolojisi enstitüsü “Institute Zadeh – ZIFT”in yöneticisidir. Şunu da belirtmek gerekir ki Profesör Lütfi Zade, halen kendi adıyla anılan bir bilim merkezine sahip olan ünlü Alman bilim adamı Max Planck’tan ve teorisinden sonra dünyadaki tek bilim insanıdır.
Bulanık mantık teorisinin yaratıcısıdır.
1965 yılında, California Üniversitesi’nin elektrik mühendisliği bölümünün başkanı olarak çalışan 44 yaşındaki L. Zadeh, “Bilgi ve Kontrol” dergisinde “Bulanık Kümeler” makalesini yayınladı. Tarihsel önemi büyük olan bu eser, tüm dünyada yankı uyandırmakta ve bilimde yeni bir yöne ivme kazandırmaktadır.
Bulanık küme teorisinin özü nedir? Profesör Lütfi Zadeh’in bu soruya verdiği yanıt nettir: “…Bulanık mantığın ve bulanık kümeler teorisinin temel özü, kesinlikle hiçbir şeyin olmadığıdır. Matematiksel olarak konuşursak, her şey 0-1 ölçeğinde belirli bir dereceye kadar değişir.” Yani gerçek dünyanın genel resmi, 0 ile birlik arasında onlarca ve yüzlerce tondan oluşuyor.
Asil mantık, gerçek hayatı daha dürüst bir şekilde yansıtma yeteneğine sahiptir, daha hoşgörülüdür. Aristo mantığına göre kişi ya dosttur, ya düşmandır ve Zade’nin mantığına göre dost ve düşman ilişkileri arasında sonsuz sayıda ilişki derecesi vardır (örneğin tarafsız, çok yakın arkadaş vb.).
Alternatif matematik (bulanık matematik) yarattı. Bulanık fizik, bulanık kimya, bulanık matematik ve diğer bulanık bilimler, bilimin dili, belirsizliğin boyutu değiştikçe ortaya çıktı. Uygulamasına gelince, bulanık mantık teknolojisi, fotoğraf ve video kameraların, çamaşır makinelerinin, elektrikli süpürgelerin üretiminde, arabaların, trenlerin ve endüstriyel süreçlerin yönetiminde yaygın olarak kullanılmaktadır.
Diğer teoriler hakkında
Lütfi Zade, kendisini ünlü yapan bulanık mantık teorisine ek olarak dünya bilimine 5 temel teori kazandırmıştır.
“İzlenimler Teorisi”, “Uzamsal Durumlar Teorisi”, “Kelime Hesaplama Teorisi”, “Yumuşak Hesaplama Teorisi”, “Optimal Filtreler Teorisi” gibi bilimsel keşifler dünya biliminin gelişmesinde büyük rol oynamıştır. Aynı zamanda, bugün bu teoriler hayatımızın birçok alanında yaygın olarak uygulanmaktadır.
Kelime tabanlı bilgisayarlar teorisi temelinde çalışan bilgisayarlarda kelimeler ve cümleler bilginin granülasyonu olarak kullanılır. Bu bilgisayar türü, yaklaşık mantıksal sonuçlar çıkarma yeteneğine sahip ve izlenimlere dayalı bilgileri işleyebilen insan beyni için en uygun teknik modeldir.
İzlenim teorisi, doğru ölçümler olmaksızın çevredeki dünya hakkında hızlı ve eksiksiz bilgi edinme yöntemleri sağlar. Bu teorinin amacı, insanlarda var olana benzer yapay bir izlenim sistemi yaratmanın ilke ve yöntemlerini sağlamaktır.
1963’te kontrol teorisini kökten değiştiren durum uzayı yaklaşımını önerdi ve Charles Dezoir ile birlikte “Linear Systems Theory” kitabını yayınladı.
Mekansal durumlar teorisi, dinamik sistemlerin kontrolü ve gözlem teorileri, modern yönetim biliminin temelini oluşturur. ABD Ulusal Uzay Ajansı (NASA) bu teorilere dayalı kontrol sistemlerini araştırır, tasarlar ve uygular.
“Yumuşak Hesaplama” teorisi, bulanık mantık, yapay sinir ağları, genetik algoritmalar, kaos teorisi ve olasılıksal çıkarım paradigmalarının akıllı kombinasyonlarını içeren yeni teknolojilerin temelidir.
L. Zade’nin bulanık mantık teorisi gibi, “Optimal Filtreler Teorisi” de modern matematik ve sibernetikte yeni bir adım, yeni bir olaydır. Bu teori, yalnızca bilimsel özgünlüğü için değil, aynı zamanda pratik sonuçları için de değerlidir.
Lütfi Zadeh’in dünyada en çok alıntı yapılan bilim insanı olarak kabul edildiğini belirtmek gerekir. Sadece 1990-2000’de eserlerine 36.000’den fazla referans yapıldı.
En ünlü şirketler L. Zade’nin bilimsel fikirlerinden yararlanıyor
Dünyanın en ünlü lider şirketleri ve firmaları Lütfi Zade’nin teorilerine ve Lütfi Zade’nin bilimsel fikirlerine dayanmaktadır. Hepimiz Japonya’nın Hitachi, Matsusita, Mitsubishi, Sharp, Nissan, Canon, Fuji, Toshiba, Omron, Sanyo, Sany-Trintron, “Daewoo”, “Goldstar” (LC), “Samsung”, “Honda” gibi markalarını biliyoruz. “General Motors”, “Motorola”, “DuPant”, “Kodak” ve yüzlerce ülkenin tanınmış binlerce sanayi şirketi, bu dahi bilim insanının bilimsel teorilerini kullanıyor, hızla gelişiyor ve büyük ekonomik verimlilik sağlıyor.
Birçok ödülün sahibi ve akademi üyesidir.
Genius L.Zade birçok ödüle layık görüldü. Özellikle Japonya’nın farklı zamanlarda bilime verdiği en prestijli “Honda” ve “Okawa” ödüllerini almıştır.
Bir zamanlar, yönetim alanına paha biçilmez bilimsel katkılarda bulunan ve prestijli uluslararası kuruluşların onursal altın madalyaları ile ödüllendirilen dört kişinin (Harry Nuquist, Richard Bellman, Rudolf Kalman ve Karl Astrom) listesine dahil edildi.
Aynı zamanda bir dizi uluslararası bilimsel kuruluş ve bilimsel kuruluşun üyesi ve onursal üyesidir. Ayrıca “Grigor Moisil”, “Rudolf Oldenburger”, “Richard B. Hamming”, “Cempe de Ferrier” ve daha onlarca altın madalya ve platin madalya kazandı.
Buna ek olarak, bulanık mantığın babası seçildi, ABD Ulusal Mühendislik Akademisi üyeliğine ve Azerbaycan Ulusal Bilimler Akademisi’nin fahri akademisyeni seçildi.
43 yıl aradan sonra yine Bakü’de…
En son Kasım 2008’de BaküTel uluslararası telekomünikasyon ve bilgi teknolojileri sergi ve konferansına katılmak üzere Bakü’ye geldi. Geziyle ilgili izlenimlerini bir televizyon kanalında şöyle ifade etti: “Bakü’den ayrıldığımda on yaşındaydım. En son yıllar önce Bakü’deydim – 1965’te.
Şimdi duygularımı ifade etmem çok zor. Bu samimi ilişki, yakın arkadaşlarım arasında bulunmaktan çok mutlu oldum. Azerbaycan’da yaşananlar artık bende olumlu izlenimler uyandırıyor.
Bilime ve kültüre büyük önem verilir. Azerbaycan ilerliyor ve parlak bir geleceğe sahip olacak. Bu başarılardan dolayı arkadaşlarıma, Azerbaycan halkına ve devlet başkanına şükranlarımı sunuyor ve tebrik ediyorum. Kesinlikle parlak bir geleceğin bizi beklediğini söylemek istiyorum.”
Karısı Lütfi Zadeh hakkında bir kitap yazdı.
Yahudi bir kadın olan Fey ile evlendi. Fey, Lütfi Zadeh Hanım ile hayatlarının farklı dönemlerine ait ilginç anıları anlatan “Bulanık Mantığın Babasıyla Hayatım ve Seyahatlerim” (Bulanık Mantığın Babasıyla Hayatım ve Seyahatlerim) kitabını yazmış ve dergide yayınlamıştır. 1998.
Lütfi Zade’nin iki çocuğu vardı. Kızı Stella öldü. Oğlu Norman bir matematikçidir. Poker oyunu hakkında derinlemesine bilgi sahibi olan Norman, Winning Poker Systems’ın yazarıdır.
Fotoğraf çekmeyi sever
Fotoğrafa olan ilgisinden bahsederken bir röportajında “Fotoğrafla ilgileniyordum. Ama ben sadece portre fotoğraflarında uzmanım ve paparazziler gibi birçok ünlüyü izinsiz fotoğrafladım.
Eski ABD başkanları Nixon ve Truman aralarındaydı. Genel olarak, Rostropovich, Galina Vishnevskaya, Svyatoslav Richter gibi yaklaşık 50 tanınmış kişinin fotoğrafını çekebilecek kadar şanslıydım.”
